Κεντρική ιδέα της φιλελεύθερης ιδεολογίας – είτε πρόκειται για τον πολιτικό, είτε για τον κοινωνικό, είτε για τον οικονομικό φιλελευθερισμό – είναι η έννοια του ατόμου.
Για τον φιλελευθερισμό το άτομο είναι το επίκεντρο της όλης κοσμοθεωρίας του, ακριβώς όπως για τον κομμουνισμό επίκεντρο αποτελεί η έννοια της τάξης, για τον δε εθνικισμό η έννοια, φυσικά, του έθνους.
Σε μια εκλαϊκευμένη παρουσίαση του φιλελευθερισμού λοιπόν (όπως αυτή που επιχειρούμε στην εν λόγω σειρά κειμένων μας) είναι απαραίτητη η ανάλυση αυτής ακριβώς της ιδέας, που συνιστά τον «σκληρό πυρήνα» της φιλελεύθερης θεώρησης: της έννοιας του ατόμου.
«Άτομο» καλείται – κατά τον
μεγάλο αρχαίο Έλληνα υλιστή φιλόσοφο Δημόκριτο – εκείνο που δεν τέμνεται, που δεν διαχωρίζεται δηλ. σε μικρότερα κομμάτια. Άρα αυτό που δεν χάνει την υπόστασή του. Βέβαια, στην πραγματικότητα (για χάρη της ιστορικής αλήθειας) ο βασικός ιστός της έννοιας του ατόμου ως φυσική πραγματικότητα ήταν η θεωρία του Λεύκιππου, δασκάλου του Δημόκριτου, απ’ όπου κι ο τελευταίος δημιούργησε τις βάσεις του μετέπειτα διαλεκτικού υλισμού, που αποκορυφώθηκε τον 19ο και τον 20ό αιώνα στη διδασκαλία του μαρξισμού-λενινισμού.
Ως κοινωνικός όρος η λέξη «άτομο» έχει παρεμφερή σημασία με εκείνη που έχει και στη φυσική επιστήμη: άτομο είναι το αυθύπαρκτο ον, η ψυχή του ανθρώπου, η ενιαία ψυχοσωματική και πνευματική ολότητα εκείνη που τελικά συγκροτεί την προσωπικότητά του.
Στον φιλελευθερισμό το άτομο αποτελεί τη βασικότατη προϋπόθεση κατανόησης της κοινωνικής διαδικασίας και του πολιτικού συστήματος. Οι κύριοι φιλελεύθεροι στοχαστές θεωρούν στα έργα τους ότι το άτομο είναι «αφετηρία της ιστορίας» και όχι αποτέλεσμα ιστορικής εξέλιξης.
Ακόμα και θεολογικά αυτή η σκέψη των κλασικών φιλελεύθερων συγγραφέων είναι πέρα για πέρα σωστή, εφόσον η ανθρώπινη ιστορία ξεκίνησε με την προώθηση του ανθρώπινου Εγώ και την ταυτόχρονη παρακμή του κοινοβιακού χαρακτήρα ενός παραδείσου, όπου τα πάντα συνυπήρχαν αρμονικά (εκτός όμως ιστορικής πραγματικότητας). Φυσικά η χριστιανική εκκλησία αυτή ακριβώς την υπεροχή του Εγώ στον άνθρωπο την είδε – και την καταδίκασε – ως «Πτώση», η οποία συνεχίζεται όσο θα διαρκεί η ιστορία και η επιβολή του υλισμού επί του πνευματικού χαρακτήρα της ανθρώπινης ύπαρξης...
Η αυτοτέλεια του ατόμου είναι λοιπόν για τον φιλελευθερισμό η κεντρική θεωρητική του συνιστώσα, η ουσία της ιδεολογίας του. Δεν νοείται λοιπόν φιλελεύθερος πολιτικός ή θεωρητικός αναλυτής, που να μην τοποθετεί αυτό ακριβώς το στοιχείο ως το κορυφαίο της δράσης και της θεωρίας του. Κάθε άλλη ανθρώπινη απόπειρα σχηματισμού «υπερβατικών» οντοτήτων, οι οποίες να ξεπερνούν το άτομο, όπως είναι η τάξη των κομμουνιστών ή το έθνος των εθνικιστών, αντιμετωπίζονται από τον φιλελευθερισμό ως εντελώς υποκειμενικές έννοιες.
Πράγματι, κάποιος μπορεί κάποτε για κάποιον λόγο να αλλάξει τάξη και να ανήκει ξαφνικά σε κάποια άλλη. Το ίδιο ισχύει εν πολλοίς και για το έθνος... Συνεπώς, για τον φιλελευθερισμό, μόνο το άτομο αποτελεί αντικειμενική πραγματικότητα! Μόνο πάνω σ’ αυτή την έννοια μπορεί να βασιστεί η οικοδόμηση μιας δίκαιης κοινωνίας, αλλά και της ιστορικής προόδου.
Όλα τα άλλα (ταξική πάλη του κομμουνισμού και εθνικός αγώνας του εθνικισμού) δεν είναι παρά επικίνδυνες «φαντασιώσεις», πράγματα που δεν μπορούν να τύχουν σοβαρής αξιολόγησης, εφόσον θεωρούνται ότι αποτελούν ούτε λίγο ούτε πολύ μια ψευδαίσθηση των αγράμματων μαζών...
Ιδού πώς ακριβώς προσδιορίζει την έννοια που έχει το άτομο για τη φιλελεύθερη ιδεολογία ένας σύγχρονος φιλελεύθερος πολιτικός και διανοούμενος, ο Γεώργιος Χατζημαρκάκης, ελληνικής καταγωγής φιλελεύθερος ευρωβουλευτής από τη Γερμανία:
«Σίγουρο είναι πως με τον φιλελευθερισμό εννοούμε την προσπάθεια να απελευθερώσουμε το άτομο από περιττές δεσμεύεις και να του παρέχουμε τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία μέσα στην κοινωνία και απέναντι στο κράτος. Αυτός είναι ο στόχος τον οποίο επιδιώκει ο φιλελευθερισμός, για να παρέχει με τον τρόπο αυτό στον καθένα τη δυνατότητα να αναπτύσσει όσο το δυνατό πιο ανεμπόδιστα τις ικανότητές του και να τις θέτει στην υπηρεσία της κοινωνίας. Σε αντίθεση με τον μαρξισμό ο φιλελευθερισμός δεν είναι μια κλειστή θεωρία ή ιδεολογία. Ασφαλώς υπάρχει ένα πλαίσιο από φιλελεύθερες αξίες και στόχους οι οποίοι θα πρέπει να θεωρούνται δεσμευτικοί για όσους ανήκουν στη φιλελεύθερη οικογένεια. Το στοιχείο που βρίσκεται στο προσκήνιο του φιλελευθερισμού είναι πάντα η ελευθερία του ατόμου. Η προσπάθεια και επαύξηση της ελευθερίας αυτής ήταν, είναι και θα παραμείνει ο στόχος όλων των φιλελεύθερων προσπαθειών...
Ανθρώπινα δικαιώματα, ισότητα ευκαιριών από τη μια πλευρά αλλά ελευθερία επιλογών και ελεύθερης αγοράς από την άλλη. Αυτά είναι τα θεμέλια μιας σύγχρονης μεταρρυθμιστικής κοινωνίας. Χωρίς ελευθερία δεν θα μπορούσαμε να προσαρμοστούμε στη γρήγορη εξέλιξη των πραγμάτων, ειδικά την εποχή της παγκοσμιοποίησης.
Για τον λόγο αυτό οι χώρες με φιλελεύθερες κυβερνήσεις είναι οικονομικά πολύ πετυχημένες χάρη στη δέσμευσή τους να προσαρμόσουν την κοινωνία στις αλλαγές. Παραδείγματα είναι η Δανία, η Εσθονία και το Βέλγιο, όπου οι πρωθυπουργοί τους είναι φιλελεύθεροι»...
Ουκ ολίγοι σύγχρονοι πολιτικοί επιστήμονες χαρακτηρίζουν το ιδεολογικό αυτό θεμέλιο της φιλελεύθερης θεωρίας ως «ατομικισμό» (με τη θετική έννοια του όρου ετούτου). Να για παράδειγμα πώς περιγράφει τον ατομικισμό ο πολιτειολόγος Άντριου Χάιγουντ, στο έργο του «Εισαγωγή στην πολιτική»:
«Ο ατομικισμός είναι η βασική αρχή της φιλελεύθερης ιδεολογίας. Αντανακλά μια πίστη στην υπέρτατη σημασία του ατόμου έναντι οποιασδήποτε κοινωνικής ομάδας ή συλλογικού σώματος. Τα ανθρώπινα όντα θεωρούνται πριν και πάνω απ’ όλα άτομα.
Αυτό σημαίνει τόσο ότι έχουν όλα ίση ηθική αξία αλλά και ότι διαθέτουν ξεχωριστές και ιδαίτερες ταυτότητες.
Ο φιλελεύθερος στόχος συνεπώς είναι η δόμηση μιας κοινωνίας εντός της οποίας τα άτομα θα μπορούν να ευημερούν και να αναπτύσσονται, επιδιώκοντας το «αγαθό» όπως καθένας ή καθεμιά το ορίζει, στο μέτρο των δυνατοτήτων τους. Αυτό συνέβαλε στην άποψη ότι ο φιλελευθερισμός είναι ηθικά ουδέτερος, με την έννοια ότι θέτει ένα σύνολο κανόνων που επιτρέπουν στα άτομα να λαμβάνουν τις προσωπικές τους ηθικές αποφάσεις».
Βέβαια, στο όλο θέμα του ατόμου υπεισέρχεται η επικινδυνότητα των ακραίων καταστάσεων, που ενδεχομένως δύναται να λάβει ο ατομικισμός (η κεντρική θέση δηλ. του ατόμου στο κοινωνικό-ιστορικό γίγνεσθαι). Πρόκειται για μια άλλη, παρεμφερή και αντίστροφη, έννοια: αυτή του «ατομισμού», ο οποίος – όντας αρνητικής υφής – διαφοροποιείται και εν πολλοίς αντιτίθεται στον θετικής χροιάς ατομικισμό.
Ατομισμός είναι (σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει ο Χάιγουντ) «η πεποίθηση ότι η κοινωνία απαρτίζεται από εν πολλοίς αυτάρκη άτομα, που οφείλουν ελάχιστα ή τίποτα το ένα στο άλλο». Εμείς εδώ θα συμπληρώναμε ότι ο ατομισμός είναι η «παιδική ασθένεια» του φιλελευθερισμού!
Όπως δηλ. ο αριστερισμός θεωρείται η «παιδική ασθένεια» του κομμουνισμού, αλλά και ο ναζισμός η «παιδική ασθένεια» του εθνικισμού, έτσι ακριβώς ο ατομισμός συσσωρεύει όλο το αρνητικό πεδίο του φιλελεύθερου «αποστάγματος» (εκείνου δηλ. που περισσεύει, ως κάτι το υπερβολικό, από την ορθή φιλελεύθερη θεώρηση) και «αποφορτίζει» τον καθαρό φιλελεύθερο Λόγο, ο οποίος εστιάζεται στην αποθέωση της ελευθερίας του ατόμου, αλλά με σεβασμό στον συνάνθρωπό μας! Έτσι, αποβάλλοντας αυτό το αρνητικό φορτίο, ο φιλελευθερισμός ταυτίζεται με τον ανθρωπισμό και αντιμάχεται τον εγωισμό του κακού και ιδιοτελούς ατόμου...
Η ατομική ελευθερία λοιπόν είναι η πεμπτουσία του φιλελευθερισμού. Παραθέτουμε εδώ την άποψη του Αντώνη Κρούστη, από το κείμενό του υπό τον τίτλο «Τι είναι φιλελευθερισμός», μία άποψη που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και συμπυκνώνει την αλληλουχία που υπάρχει μεταξύ ατόμου και φιλελευθερισμού:
«Ο φιλελευθερισμός δεν πιστεύει στον ατομισμό, αλλά στο άτομο. Δεν επιδιώκει μια κοινωνία χωρίς πλούσιους, αλλά στοχεύει σε μια κοινωνία χωρίς φτωχούς. Δεν στηρίζει τους κεφαλαιοκράτες, αλλά υποστηρίζει ότι οι άριστοι, οι εργατικοί, οι άξιοι, και οι τολμηροί μπορούν να αποκτήσουν κεφάλαιο. Δεν δέχεται την πάλη των τάξεων, αλλά τη συνύπαρξή τους, εναρμονίζοντας κοινούς σκοπούς προς μεγιστοποίηση των εισοδημάτων τους.
Δεν δέχεται την κοινωνική εξίσωση, αλλά την κοινωνική διάκριση. Δεν διδάσκει το άτομο να μισεί τον πλούσιο, περισσότερο από ότι αγαπάει τον εαυτό του. Δεν υποστηρίζει τον πλούτο, αλλά τις ευκαιρίες πλουτισμού. Δεν προάγει δικούς του σκοπούς, αλλά ευκαιρίες στοχοθεσίας για όλους. Δεν προεξοφλεί το τέλος της ιστορίας, ούτε υπόσχεται έτοιμους παραδείσους, αλλά προάγει την ευθύνη στο άτομο να δημιουργήσει την δική του ιστορία και να ζήσει σε όποιον παράδεισο το ίδιο θέλει. Δεν προωθεί δικές του αξίες, αλλά την ελευθερία εκπονήσεως των αξιολογικών επιλογών του ατόμου.
Δεν επιθυμεί να δημιουργήσει κανένα τύπου ανθρώπου, στο στυλ του σοβιετικού ανθρώπου, αλλά επιδιώκει να εξασφαλίσει την ανάπτυξη της προσωπικότητάς του, τη χαρά του διαφέρειν, και την ευθύνη του επιχειρείν. Δεν βάζει καμία τελοκρατική κοσμοθεωρία πάνω από την ανθρώπινη ζωή και κανένα ευμετάβλητο και εύπλαστο, κατά το δοκούν, δημόσιο συμφέρον, πάνω από την προσωπική ελευθερία»...
Δρ. Ησαΐας Κωνσταντινίδης / / πολιτειολόγος
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου