Ορισμένα από τα πάλαι ποτέ ωραιότερα τοπία της χώρας είναι πλέον μη αναγνωρίσιμα

Παρελθόν αποτελούν ορισμένα από τα ομορφότερα ελληνικά τοπία – ας όψεται η συστηματική, βίαιη ανθρώπινη παρέμβαση.

Η άναρχη δόμηση και η υπερβολική τουριστική ανάπτυξη, η ραγδαία αστικοποίηση, η κατασκευή μεγάλων έργων και η βιομηχανική δραστηριότητα διέγραψαν από πολλές περιοχές τα ίχνη του αρχικού τοπίου, ορατά έως πριν από μία ή δύο δεκαετίες. Ενα πρωτότυπο ερευνητικό πρόγραμμα, που κατέγραψε για πρώτη φορά 150 ελληνικά τοπία, με τις ομορφιές και τις ασχήμιες τους, αποκαλύπτει πώς ορισμένα από τα ......

....... πάλαι ποτέ ωραιότερα τοπία της χώρας είναι πλέον μη αναγνωρίσιμα. Το ερευνητικό πρόγραμμα «Greekscapes - Αεροφωτογραφικός άτλαντας ελληνικών τοπίων» πραγματοποίησε ερευνητική ομάδα του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου Αθήνας (Γιώργος Μελισσουργός, Αργυρώ Μουγγολιά, Δέσποινα Γκιρτή, Αντιγόνη Φάκα) με επικεφαλής τον καθηγητή κ. Κώστα Χατζημιχάλη και χρηματοδότηση από το Ιδρυμα Λάτση. «Το πρόγραμμα κατέγραψε περίπου 150 τοπία, όχι στη λογική της ωραιοποίησης τουριστικών προορισμών ή της καταγγελίας οικολογικών εγκλημάτων, αλλά στη λογική της αποτύπωσης όσο πιο αντιπροσωπευτικά γίνεται της σημερινής κατάστασης. Ωστε να καταλάβουμε τι έχουμε μπροστά μας, με τα “όμορφα” και τα “άσχημα”», εξηγεί στην «Κ» ο κ. Χατζημιχάλης. «Γι’ αυτό και η μελέτη μας δεν περιλαμβάνει μόνο περιοχές φυσικού κάλλους, αλλά αστικές περιοχές, ακόμα και χωματερές ή βιομηχανικές περιοχές».

Μελετώντας πολλά και διαφορετικά ελληνικά τοπία, η ερευνητική ομάδα κατέγραψε και το πλήθος των συχνά καταστροφικών παρεμβάσεων που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια. «Εχουμε εντοπίσει πάρα πολλά τοπία που έχουν αλλάξει δραματικά τα τελευταία 20 χρόνια, ιδιαίτερα στην παράκτια ζώνη. Το τεράστιο μήκος της ελληνικής ακτογραμμής –η Αφρική είναι 230 φορές μεγαλύτερη από την Ελλάδα, αλλά το μήκος των ακτών της είναι μόλις 1,8 φορές μεγαλύτερο– δημιουργεί μια μεγάλη ποικιλία στο ελληνικό τοπίο, αλλά και μεγάλη ευθύνη για την προστασία του», εκτιμά ο κ. Χατζημιχάλης. «Οι κατασκευές είναι μεγάλη απειλή. Το ίδιο και ο μαζικός τουρισμός και η επέλαση της παραθεριστικής κατοικίας. Ολα αυτά, σε συνδυασμό με την τεχνολογία: για παράδειγμα, μια σειρά από Κυκλαδονήσια έχουν πλέον έρθει σε απόσταση 2-3 ωρών από την Αθήνα. Εγιναν αυτό που ήταν για την Αθήνα η Αίγινα και οι Σπέτσες το ’50 και το ’60. Η υπερδόμηση στη Μύκονο και την Τζιά μάς δείχνει πώς θα εξελιχθεί η κατάσταση στο μέλλον».

Την τελευταία δεκαετία, όμως, έχουν αλλάξει πολλά σε σχέση με την προστασία του τοπίου. Το 2000 κυρώθηκε στη Φλωρεντία η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο (ενσωματώθηκε πρόσφατα και από την Ελλάδα), σύμφωνα με την οποία τα ευρωπαϊκά τοπία αποτελούν πλαίσιο ζωής και ως τέτοια πρέπει να συμπεριλαμβάνονται σε όλες τις πολιτικές για τον χώρο. «Αυτό σημαίνει ότι η έννοια του τοπίου και της προστασίας του έπαψε να είναι αφηρημένη έννοια και εφ’ εξής θα πρέπει θα συνυπολογίζεται στη χάραξη πολιτικής», εξηγεί ο κ. Χατζημιχάλης. «Οχι μόνον από αισθητικής άποψης, αλλά και από λειτουργικής: ας μην ξεχνάμε ότι τοπίο δεν είναι μόνον αυτό που βλέπουμε, αλλά και αυτό μέσα στο οποίο ζούμε». Τα παραδείγματα που ακολουθούν είναι ενδεικτικά.

ΑντίπαροςΑπό βοσκότοπος, θέρετρο αμφιβόλου αισθητικής...

«Ο τεμαχισμός σε τουριστικά οικόπεδα του παράκτιου τοπίου στην περιοχή του Αγίου Γεωργίου στη νότια Αντίπαρο σοκάρει το βλέμμα», παρατηρεί το ερευνητικό πρόγραμμα και αφηγείται μια «κλασική» στις Κυκλάδες ιστορία οικοπεδοποίησης. «Στη νοτιοδυτική πλευρά της Αντιπάρου, σε μια έκταση περίπου 1.500 - 1.800 στρεμμάτων, έχει αναπτυχθεί από το 1975 ο παραθεριστικός οικισμός του Αγίου Γεωργίου, ο οποίος δημιουργήθηκε βάσει διατάξεων της νομοθεσίας περί οικοδομικών συνεταιρισμών. Μέχρι τη χάραξη των δρόμων και το “κόψιμο” των οικοπέδων, η περιοχή ήταν βοσκότοπος, χωρίς οδική σύνδεση με την πόλη της Αντιπάρου. (...) Η μετατροπή του παράκτιου τοπίου σε οικόπεδα ακολουθεί την “τυπική” διαδικασία κερδοσκοπικής εκμετάλλευσης της γης με ασαφείς τίτλους ιδιοκτησίας, γνωστή και από άλλες αντίστοιχες περιπτώσεις στον ελληνικό χώρο (...). Αυτό που αντικρίζει σήμερα ο επισκέπτης είναι η ταχύτατη μετατροπή του τοπίου σε ένα πυκνό και κακής αισθητικής θέρετρο, τυπικό δείγμα της οικοπεδοποίησης και ανοικοδόμησης των τουριστικών ακτών. Η αξιοποίηση των ασαφών πολεοδομικών διατάξεων, οι αλληλοεπικαλύψεις της νομοθεσίας, η παντελής έλλειψη ελέγχου από τις πολεοδομικές αρχές και η σιωπηρή συναίνεση των τοπικών αρχών, συγκροτούν το πλέγμα των κοινωνικών διαδικασιών παραγωγής του τοπίου, γνωστών σε όλα τα νησιά των Κυκλάδων. Εύκολα μπορεί κανείς να φανταστεί πώς θα είναι η περιοχή σε δέκα χρόνια».

Τρίκαλα ΗμαθίαςΗ ήρεμη εικόνα εύφορης αγροτικής γης

O οικισμός Τρικάλων Ημαθίας βρίσκεται ανάμεσα στους ποταμούς Αλιάκμονα και Λουδία και τον Θερμαϊκό Κόλπο, σε μια επίπεδη περιοχή, αποτέλεσμα μακροχρόνιων φυσικών διεργασιών και πρόσφατων ανθρώπινων παρεμβάσεων. «Η αεροφωτογραφία δείχνει τον οικισμό και την έντονη γεωμετρικότητα των επίπεδων, αγροτικού τοπίου, μετά τον αναδασμό. Η ήρεμη εικόνα δεν αφήνει να μαντέψει κανείς τις αλλεπάλληλες μετακινήσεις πληθυσμών που προηγήθηκαν. Η απουσία διάχυτης δόμησης είναι μια ένδειξη της έλλειψης πίεσης για νέες κατοικίες και της υψηλής αξίας της αγροτικής γης», παρατηρεί η μελέτη.

Το τοπίο της ευρύτερης περιοχής έχει μεταβληθεί σημαντικά τον τελευταίο αιώνα, ως αποτέλεσμα της προσπάθειας για τη δημιουργία εύφορης αγροτικής γης. «Η αποξήρανση της λίμνης Γιαννιτσών και των ελών του Λουδία στη δεκαετία του 1930 ήταν η τελευταία φάση του αγροτικού μετασχηματισμού της Ημαθίας, από την οποία προέκυψε και το τεχνητό σημερινό τοπίο», αναφέρεται. «Το πολεοδομικό σχέδιο των Τρικάλων Ημαθίας είναι αυστηρά ορθογωνικό, σημάδι ότι χαράχτηκε εξαρχής χωρίς δεσμεύσεις από προϋπάρχοντα οικισμό. Γύρω από το χωριό, εντατικές καλλιέργειες σε βαμβακοχώραφα και οπωρώνες οργανώνονται επίσης σε κανονικά σχήματα, ως συνέπεια της κατασκευής αρδευτικών καναλιών και του αναδασμού της γης το 1964. Ο κλήρος των 50 στρεμμάτων συγκεντρώθηκε σε μία θέση για κάθε νοικοκυριό και αναπροσαρμόστηκε σύμφωνα με την ποιότητα του εδάφους».

ΜύκονοςΗ επέλαση του real estate και χιλιάδες βίλες με πισίνες

Στην αεροφωτογραφία των νότιων ακτών της Μυκόνου (περιοχή Πλατύ Γυαλού) είναι εμφανής η ραγδαία αστικοποίηση του νησιού. «Είναι εντυπωσιακή η εκτεταμένη διασπορά παραθεριστικών κατοικιών και μικρών ξενοδοχείων, παρά το όριο κατάτμησης των 8 στρεμμάτων, η οποία υπογραμμίζεται από το υποχρεωτικό άσπρο χρώμα. Οι φράκτες από ξερολιθιές είναι το μόνο ίχνος από την αγροτική φάση - σήμερα οικόπεδα προς αξιοποίηση», αναφέρεται στη μελέτη.

Η ανάπτυξη του νησιού κατά την τελευταία δεκαετία «χαρακτηρίζεται από την επέλαση του real estate, τη συστηματική μετατροπή του άνυδρου και γυμνού τοπίου σε πυκνοδομημένο αστικό ιστό δεύτερης κατοικίας. Χιλιάδες βίλες, μεμονωμένες ή σε συγκροτήματα με πισίνες και άκομψη ψευτο-κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική κυριαρχούν μαζί με πυκνό δίκτυο δρόμων. (...) Η Μύκονος αποτελεί ένα από τα κλασικά και παράλληλα αρνητικά παραδείγματα τουριστικής περιοχής με άναρχη ανάπτυξη και άρνηση οποιουδήποτε ελέγχου από την τοπική κοινωνία και τα οικοδομικά συμφέροντα. Η χρονική υστέρηση στη θεσμοθέτηση μέτρων πολιτικής, η έλλειψη πολιτικής βούλησης, ο συμβιβασμός με τα μικρά και μεγάλα συμφέροντα και τα συχνά αλληλοσυγκρουόμενα προτεινόμενα μέτρα έχουν οδηγήσει σε ουσιαστικά αδιέξοδα τη συνολικότερη ανάπτυξη του νησιού με δυσμενέστερες επιπτώσεις την υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος, την αυθαίρετη δόμηση, την αισθητική ρύπανση και τη συνολικότερη απαξίωση της ποιότητας του προσφερόμενου τουριστικού προϊόντος».

ΗλιούποληΤο ρυμοτομικό σχέδιο του ’25 αντέχει ακόμα

Το αστικό «κέντημα» της φωτογραφίας είναι η Ηλιούπολη, μία από τις σπάνιες περιπτώσεις όπου η οικιστική ανάπτυξη έγινε με πολεοδομικό σχέδιο. Στις αρχές του αιώνα ήταν μια αγροτική περιοχή. «Στη θέση “Καρράς”, αγροτική περιοχή με έκταση “τέσσερα ζευγάρια” αγοράζεται το 1905 από τον Αλ. Νάστο, ο οποίος, το 1924, συνάπτει συμφωνία με την κερδοσκοπική εταιρεία “Δρανδάκης - Πάγκαλος & Σία” για την αξιοποίηση της περιοχής, σε μια ιδιαίτερα ευνοϊκή συγκυρία λόγω της στεγαστικής κρίσης του Μεσοπολέμου. Σε αντίθεση με άλλες περιπτώσεις, όπου περιαστικές ιδιοκτησίες κατατέμνονταν και πωλούνταν ως αγροτεμάχια, η εταιρεία συντάσσει ρυμοτομικό σχέδιο για το σύνολο της έκτασης. Το σχέδιο, που εγκρίνεται το 1925 και καλύπτει μεγάλο μέρος της σημερινής έκτασης του δήμου, διακρίνεται και στην αεροφωτογραφία, όπου είναι φανερή η γεωμετρία και η άνεση του οδικού δικτύου και των πλατειών».

«Η σαφής γεωμετρία του και η διάταξη κατά τα πρότυπα των κηπουπόλεων διαφοροποιούσαν την Ηλιούπολη τόσο από τις προσφυγικές συνοικίες όσο και από τις περιοχές αυθαιρέτων. (...) Η πιο πρόσφατη επέκταση διακρίνεται στην αριστερή πλευρά της αεροφωτογραφίας: πρόκειται για τα “Αστυνομικά”, περιοχή που παραχωρήθηκε σε οικοδομικό συνεταιρισμό αστυνομικών το 1967, σε βάρος του Υμηττού. Η αύξηση των συντελεστών δόμησης κατά 40%, το 1968, έκανε συμφέρουσα την αντιπαροχή κι έτσι πολυκατοικίες άρχισαν να αντικαθιστούν τα μικρά οικογενειακά σπίτια...».

Γραβιά Φωκίδας, ΓκιώναΤο μεταλλείο βωξίτη απειλεί το δελφικό τοπίο

Η λατόμευση είναι μια από τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της χώρας, έχει όμως ως αποτέλεσμα την καταστροφή των τοπίων, που μετατρέπονται σε λατομεία ή μεταλλεία. Το μεταλλείο βωξίτη που φαίνεται στην αεροφωτογραφία είναι στη θέση «Μαντρί Τσακνή» στη Γραβιά της Φωκίδας. Είναι ιδιοκτησίας της εταιρείας S&B και λειτουργεί νόμιμα. «Πρόκειται για αρχικά επιφανειακή εκμετάλλευση, που εξελίχθηκε σε υπόγεια. Στο αριστερό κάτω άκρο της φωτογραφίας εμφανίζονται οι τρεις στοές από τις οποίες γίνεται η εκμετάλλευση. Μπροστά τους είναι διαμορφωμένες πλατείες φόρτωσης. Οι αποθέσεις (σε γκρίζα απόχρωση) στο αριστερό τμήμα της φωτογραφίας είναι στείρα υλικά (ασβεστόλιθοι) που έχουν παραχθεί κατά την εκμετάλλευση», εξηγεί η μελέτη.

Σήμερα οι μεταλλευτικές παραχωρήσεις στη Φωκίδα καταλαμβάνουν μια τεράστια έκταση, περίπου 95.000 εκταρίων (ένα εκτάριο ισοδυναμεί με 10 στρέμματα). «Αν και η εξορυκτική δραστηριότητα αναπτύσσεται κατά κύριο λόγο στις πλαγιές της Γκιώνας, η μεγάλη επιφανειακή επέκταση των εκμεταλλεύσεων φάνηκε να απειλεί επικίνδυνα το δελφικό τοπίο κατά τη δεκαετία του 1980. Με στόχο την προστασία του τοπίου, το 1981 το Εθνικό Συμβούλιο Χωροταξίας και Περιβάλλοντος κήρυξε το δελφικό τοπίο ως περιοχή προστασίας. (...) Σήμερα η εξορυκτική δραστηριότητα υφίσταται σημαντικούς περιορισμούς. Οι εταιρείες στρέφονται στην υπόγεια εκμετάλλευση και εκτελούν εκτεταμένα έργα επιφανειακής αποκατάστασης, χωρίς αυτό να μειώνει τις αντιδράσεις».

/ / Η Ελλάδα που πληγώσαμε με τσιμέντο / / Tου Γιωργου Λιαλιου / / Καθημερινή / /